Από το Σύμφωνο Σοφούλη-Σκλάβαινα, στην αυτοδυναμία του ΠΑΣΟΚ

II

Το φάντασμα της «Κεντροαριστεράς»: Στοιχεία για τη δεκαετία του ’60

Ο εμφύλιος του 1946-1949 μεταξύ των «εθνικοφρόνων» και των «κομμουνιστοσυμμοριτών» πέρασε με κυβερνήσεις Μεγάλου Συνασπισμού (Δεξιάς και Φιλελεύθερων) στη μεγαλύτερη διάρκειά του. Οι Αμερικανοί πίεζαν προς αυτή την κατεύθυνση από τα τέλη του 1946 και έφτασαν να απειλήσουν με διακοπή της οικονομικής και στρατιωτικής βοήθειας τα δύο κόμματα, προκειμένου να σχηματιστεί κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον φιλελεύθερο Σοφούλη. Καταλάβαιναν πολύ καλά ότι χρειαζόταν ένας πρωθυπουργός με «δημοκρατικό κύρος» για να νομιμοποιηθεί η τρομοκρατία και να απομονωθεί ακόμα περισσότερο η Αριστερά. Η κατάσταση αυτή αλλάζει μετά τις εκλογές του 1950 στις οποίες επικρατούν οι Φιλελεύθεροι. Φυσικά, στο διάστημα της «δημοκρατικής» διακυβέρνησης τα έκτακτα στρατοδικεία και τα εκτελεστικά αποσπάσματα δουλεύουν νυχθημερόν. Εμβληματικό γεγονός της εκκαθάρισης του έθνους υπό «δημοκρατική» διεύθυνση: Η εκτέλεση του Νίκου Μπελογιάννη και των συντρόφων του στις 30 Μαρτίου του 1952 με πρωθυπουργό τον βενιζελικό Μαύρο Καβαλάρη Νικόλαο Πλαστήρα! Η «δημοκρατία» ηττάται το 1952, οπότε αρχίζει η κυριαρχία της καθαρής Δεξιάς με επικεφαλής τον Παπάγο αρχικά και κατόπιν τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Έτσι, με το μετεμφυλιακό κράτος της αμείλικτης καταστολής, των διώξεων και των εξοριών σε όλη του τη «δόξα», φτάνουμε στα τέλη της δεκαετίας του 1950. Πριν όμως αυτή εκπνεύσει, μεσολαβεί ένα αναπάντεχο γεγονός: Οι εκλογές του 1958.

Σεισμός, σεισμός, κομ-μου-νι-σμός!

Φυσικά δεν επρόκειτο ακριβώς περί αυτού. Στην πραγματικότητα, δεν επρόκειτο καθόλου περί κομμουνισμού, αλλά επρόκειτο 100% περί σεισμού! Τι είχε συμβεί;

Παρά τις διώξεις, παρά το ανελέητο κυνηγητό των έστω και κατά υποψία αριστερών, η ΕΔΑ (Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά), η νόμιμη έκφραση της αποδεκατισμένης κομμουνιστικής αριστεράς που συσπείρωνε όμως ευρύτερα στρώματα δημοκρατικού κόσμου, αναδεικνύεται αξιωματική αντιπολίτευση με 24,42% των ψήφων και 73 βουλευτές!

Ταύτα ιδόντες οι «άλλοι» σφόδρα εταράχθησαν! Για πρώτη φορά το δικομματικό σύστημα της εποχής (κακώς πιστεύουν πολλοί από μας τους νεότερους ότι ο δικομματισμός είναι εφεύρεση της Μεταπολίτευσης), φαινόταν να «σπάει» και να διεμβολίζεται από την Αριστερά. Αιτία η πολυδιάσπαση του κεντρώου χώρου, του άλλου πόλου του δικομματισμού, στον οποίο δεν δέσποζε πια το παλιό βενιζελικό κόμμα των Φιλελεύθερων, ενώ οι προσωπικές φιλοδοξίες των στελεχών του εμπόδιζαν τη συσπείρωση γύρω από έναν ηγέτη. Υπήρχε αυτός ο ηγέτης; Υπήρχε! Ο Γεώργιος Παπανδρέου. Συγκέντρωνε όλα τα προσόντα. Υπεράνω υποψίας για το σύστημα μια και ήταν ο Πρωθυπουργός της καταστολής της Δεκεμβριανής κομμουνιστικής «ανταρσίας» του 1944. Αντιδεξιός αλλά όχι δογματικά: Στις εκλογές του 1952 είχε πολιτευθεί με τον Παπάγο! (Δεν ήταν ο μόνος. Τον είχαν μιμηθεί 34 πρώην υπουργοί και βουλευτές των Φιλελεύθερων…). Τέλος, υπέρτερος ως προσωπικότητα και δυνατότητα πολιτικών (δηλαδή πολιτικάντικων) ελιγμών σε σχέση με τους άλλους μνηστήρες του Κέντρου. Χάρη σ’ αυτό το ταλέντο του φαίνεται ότι είχε κερδίσει επάξια και το παρωνύμιο του «παπατζή»… Έτσι, μετά τις εκλογές του 1958 (δύο μόλις χρόνια μετά τη συνεργασία του με την ΕΔΑ στις εκλογές του 1956) άρχισε κάποια στιγμή να διαπραγματεύεται με τον Καραμανλή την προσχώρησή του στην ΕΡΕ!

Δεν θα ήταν δύσκολο για τον παντοδύναμο Καραμανλή να συνάψει μία καλή συμφωνία και να τον δεχθεί στους κόλπους της Εθνικής Ριζοσπαστικής Ένωσης, αποδεικνύοντας έτσι στην πράξη ότι ίσχυαν απολύτως και τα τρία συστατικά στοιχεία του τίτλου του κόμματός του. Όμως ο Καραμανλής, δεν έβλεπε μόνο τα στενά συμφέροντα ενός καθεστωτικού κόμματος, ακόμα κι αν αυτό το κόμμα ήταν ιδιοκτησία του. Έβλεπε πιο μακριά. Έβλεπε και φρόντιζε τα συμφέροντα του συνολικού αστικού οικοδομήματος. Και είχε την απαιτούμενη ευφυΐα για να καταλάβει, ότι όσο απομακρυνόντουσαν οι μνήμες του εμφυλίου, τόσο περισσότερο θα αυξανόταν η απαίτηση του κόσμου για κυβερνητική εναλλαγή και χαλάρωση των κατασταλτικών μέτρων. Σωστά διέκρινε ότι ο Γ. Παπανδρέου ήταν ο πιο κατάλληλος για να συσπειρώσει σε έναν πόλο τη Βενιζελογενή παράταξη και τις διασπασμένες δυνάμεις του Κέντρου και να ανακόψει την άνοδο της Αριστεράς προσφέροντας στους υποτελείς εναλλακτική αλλά και «ασφαλή» λύση. Ασφαλή υπό διπλή έννοια: Και για το αστικό καθεστώς αλλά και για όσους υποτελείς απέρριπταν τη δεξιά χωρίς όμως να είναι πρόθυμοι να υποστούν τις συνέπειες που υφίσταντο οι αριστεροί. Έτσι, σύμφωνα με τον Γάλλο ακαδημαϊκό Μωρίς Ζενεβουά («Η Ελλάς του Καραμανλή», εκδόσεις «Σιδέρη») ο Καραμανλής συνόδευσε την άρνησή του να δεχθεί τον Γ. Παπανδρέου στην ΕΡΕ με τα εξής λόγια: «Θα εξασθενούσατε έτσι μιαν εθνική αντιπολίτευση που η χώρα επίσης χρειάζεται. Δύο ισχυρά κόμματα, το ένα στην εξουσία, το άλλο εξασφαλίζοντας -για το γενικό καλό- ένα ισορροπημένο αντίβαρο, το ένα διαδεχόμενο το άλλο και ξαναπαίρνοντας τα ηνία όταν η φθορά της εξουσίας θα επέβαλε μιαν αλλαγή, ιδού ο υγιής κοινοβουλευτισμός που ονειρεύομαι. Και γι' αυτό εύχομαι το σχηματισμό ενός συμπαγούς κόμματος του Κέντρου, ικανού να ενώσει τα ανομοιογενή στοιχεία του». Simplicity is the basic element of every effective strategy!

Ο Βενιζελοφιλελευθερισμός απέθανε. Ζήτω η Ένωση Κέντρου!

40 μόλις ημέρες(!) πριν από τις εκλογές της του 1961, σχηματίσθηκε επιτέλους η εναλλακτική λύση, η τόσο απαραίτητη σε κάθε σύστημα για τη διατήρησή του: Η Ένωση Κέντρου με ηγέτη τον Γ. Παπανδρέου. Στις εκλογές αυτές, που έμειναν στην Ιστορία ως οι εκλογές της «Βίας και Νοθείας», η ΕΡΕ του Καραμανλή επικράτησε με ποσοστό 50,81%, αυξάνοντας τη δύναμή της, σε σχέση με τις εκλογές του 1958, περίπου κατά 9 ποσοστιαίες μονάδες! Η Ένωση Κέντρου -σε συνεργασία με το κόμμα του Μαρκεζίνη- συγκέντρωσε το 33,66% και το ΠΑΜΕ (ΕΔΑ και Εθνικό Αγροτικό Κόμμα) υποχώρησε στο 14, 63% του εκλογικού σώματος, δηλαδή 10 περίπου μονάδες κάτω από την εκλογική δύναμη που είχε η ΕΔΑ στις εκλογές του 1958! Το νερό είχε μπει στο αυλάκι! Ο αστικός δικομματισμός είχε αποκατασταθεί και ο λαός πλέον είχε «δημοκρατική» αλλά και εθνική εναλλακτική λύση έναντι της Δεξιάς, χωρίς να είναι υποχρεωμένος να πέσει στην αγκαλιά του «ερυθρού ολοκληρωτισμού», υποχρεώνοντας έτσι τις δυνάμεις «Εθνικής Ασφαλείας» να προβούν στις γνωστές δυσάρεστες αλλά απόλυτα αναγκαίες «δράσεις»…

Είναι περισσότερο από βέβαιο ότι οι συνθήκες «πίεσης» κάτω από τις οποίες θα γινόντουσαν οι εκλογές του 1961 ήταν γνωστές στον Γ. Παπανδρέου και στα στελέχη της Ένωσης Κέντρου. Αυτό όμως δεν αποτελούσε πρόβλημα στο βαθμό που κάτι τέτοιο ευνοούσε την αύξηση του δικού τους εκλογικού ποσοστού. Το πρόβλημα προέκυψε όταν απεδείχθη ότι το «μήνυμα» που στάλθηκε στους ψηφοφόρους δεν ήταν «όποιος ψηφίσει ΕΔΑ θα πάει εξορία». Κάπου στην πορεία της παράδοσής του είχε τροποποιηθεί στο «όποιος δεν ψηφίσει ΕΡΕ θα πάει εξορία»! Έτσι ο Παπανδρέου κήρυξε τον περίφημο Ανένδοτο Αγώνα υπέρ της Δημοκρατίας. Μόνο που αυτός ο ανένδοτος είχε και μια δεύτερη πλευρά. Ήταν και Ανένδοτος και Διμέτωπος, όπως είχε σπεύσει να διαμηνύσει ρητά και σε όλους τους τόνους ό ίδιος: Υπέρ της Δημοκρατίας, αλλά ταυτόχρονα και κατά της Αριστεράς!

Δεν χρειάζεται να πούμε και πολλά πράγματα για τη στρατηγική του Παπανδρέου. Ένας εκπρόσωπος του αστικού φιλελευθερισμού όπως αυτός δεν θα μπορούσε να αποκτήσει ξαφνικά και μάλιστα σε μεγάλη ηλικία διαφορετικό προσανατολισμό. Εκείνο που έχει σημασία να εξηγηθεί είναι γιατί ο Ανένδοτος Αγώνας της Ένωσης Κέντρου σταδιακά απέκτησε μεγάλη δυναμική, διεισδύοντας αποτελεσματικά και σε αριστερά ακροατήρια και οδήγησε, σε συνδυασμό με εκκωφαντικά γεγονότα, στις εκλογικές νίκες του 1963 και 1964. Και σ’ αυτό το σημείο πρέπει να συνεξετάσουμε και την πολιτική της Αριστεράς.

Ένα βήμα αριστερά, ένα βήμα δεξιά

Το αναπάντεχο γεγονός της μεγάλης εκλογικής επιτυχίας της ΕΔΑ το 1958 δεν είχε ταράξει μόνο το σύστημα διακυβέρνησης. Τάραξε και την Αριστερά που ήταν απροετοίμαστη να διαχειριστεί το γεγονός και τις συνέπειες της καταστολής που προκάλεσε. Η καταστολή συνεχίστηκε και μετά το ψαλίδισμα των ποσοστών της Αριστεράς στις εκλογές του ’61 και «εμπλουτίστηκε» με την έντονη δραστηριοποίηση του παρακράτους. Κορυφαίο γεγονός της παρακρατικής καταστολής η δολοφονία του βουλευτή της Αριστεράς Γρηγόρη Λαμπράκη τον Μάιο του 1963. Η Δεξιά πια σκότωνε και βουλευτές! Μοιραία, στις εκλογές που έγιναν στα τέλη του ίδιου χρόνου η Ένωση Κέντρου κερδίζει τις εκλογές, όχι όμως με αυτοδύναμη πλειοψηφία, αφού οι εκλογές έγιναν με απλή αναλογική. Η ΕΔΑ διατήρησε τα ποσοστά της του 1963. Σε έμπρακτη εφαρμογή του Διμέτωπου Αγώνα ο Παπανδρέου αρνήθηκε να σχηματίσει κυβέρνηση στηριγμένη στις ψήφους των αριστερών βουλευτών και ώθησε τα πράγματα σε νέες εκλογές για τον Φεβρουάριο του 1964. Σ’ αυτές, αν και έγιναν με ενισχυμένη αναλογική, αν και το ρεύμα κατά της Δεξιάς είχε διογκωθεί ακόμα περισσότερο, η ΕΔΑ αποφάσισε να μην κατεβάσει συνδυασμούς σε 24 εκλογικές περιφέρειες για να βοηθήσει στην αυτοδύναμη νίκη της Ένωσης Κέντρου. Ήταν κάτι παραπάνω από νίκη. Ήταν θρίαμβος με ποσοστό 52,72%!

Θα ήταν θρίαμβος και με 50,18%, δηλαδή χωρίς το 2,54% που προστέθηκε από την μερική αποχή της ΕΔΑ. Όμως το κόστος για την Αριστερά ήταν κάτι πολύ περισσότερο από αυτό το 2,54%. Ήταν το «μήνυμα» που η ηγεσία της Αριστεράς έστελνε, έστω και χωρίς να το συνειδητοποιεί, στους οπαδούς της: Η απαλλαγή από τη Δεξιά ήταν εφικτή μόνο με την αποδοχή του Κέντρου ως «ελέω Θεού» ηγέτη…

Οι δύο γραμμές

Στα μέσα της δεκαετίας του ’60 είχαν διαμορφωθεί σταδιακά δύο αντιλήψεις στο χώρο της Αριστεράς. Το ΚΚΕ, αξιολογώντας υπεραισιόδοξα την κατάσταση, πίστεψε ότι ήταν η ώρα να προβληθεί το σύνθημα της νομιμοποίησης του κόμματος που ήταν και τυπικά παράνομο από το 1947. Κι αυτό, παρά το γεγονός ότι από το 1958 είχε αποφασίσει τη διάλυση των παράνομων οργανώσεών του στην Ελλάδα και την ένταξη και δραστηριοποίηση των μελών του στην ΕΔΑ. Η συγκεκριμένη άποψη, που «διόρθωνε» τη λανθασμένη απόφαση για τη διάλυση του κομματικού μηχανισμού με ένα άλλο, «αριστερό» αυτή τη φορά λάθος, εκπορευόταν κυρίως από την ηγεσία του που βέβαια ήταν εγκατεστημένη στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης. Τα ηγετικά στελέχη του που ήσαν στην Ελλάδα και φυσικά δραστηριοποιούνταν μέσα από την ΕΔΑ, ξέροντας πολύ καλύτερα την κατάσταση, έβλεπαν με δυσπιστία αν όχι με αρνητικότητα μια τέτοια «μαξιμαλιστική» τακτική. Ορισμένοι μάλιστα πίστευαν στη μετεξέλιξη της ΕΔΑ σε επί της ουσίας μαρξιστικό-λενινιστικό κόμμα λύνοντας έτσι με τη μέθοδο του Γόρδιου Δεσμού το πολιτικοοργανωτικό πρόβλημα του ΚΚΕ. Από την άλλη τα εκτός ΚΚΕ στελέχη της ΕΔΑ, διαπιστώνοντας τη δυναμική της Ένωσης Κέντρου, άρχισαν να βλέπουν με καλό μάτι μια σύμπραξη των «δημοκρατικών δυνάμεων» φτάνοντας μέχρι και την εκτίμηση ότι η συνεργασία Κέντρου και Αριστεράς έχει εν δυνάμει αντιιμπεριαλιστικές προοπτικές!

Κατά την άποψή μας και οι δύο γραμμές ήταν λανθασμένες. Η νομιμοποίηση του ΚΚΕ εκτός από ανέφικτος και μαξιμαλιστικός στόχος ήταν και ανώφελος. Η ΕΔΑ είχε γιγαντωθεί με παράνομες τις οργανώσεις του ΚΚΕ που έτσι κι αλλιώς λειτουργούσαν υποτυπωδώς. Κι αυτό, όταν δεν εξαρθρωνόντουσαν από την Ασφάλεια, πράγμα πού συνέβαινε συχνά. Από την άλλη ήταν τραγική αυταπάτη να προσδοκά κανείς, ότι ο προοδευτικός πόλος του αστικού συστήματος εξουσίας και μάλιστα υπό την ηγεσία του Γ. Παπανδρέου θα μπορούσε να αποτελέσει αξιόπιστο σύμμαχο (πόσο μάλλον ηγέτη!) στην προσπάθεια της Αριστεράς να παίξει καθοριστικό ρόλο. Ούτε ανηφόρα, ούτε κατηφόρα λοιπόν. Ο δρόμος της καμήλας με την επένδυση σε ένα μαζικό δημοκρατικό αλλά αριστερόστροφο κίνημα ήταν ο ενδεδειγμένος.

Πώς έληξε η διαπάλη μεταξύ των δύο αυτών γραμμών; Δεν έληξε. Στην πραγματικότητα διεκόπη. Η θύελλα των Ιουλιανών με τις πραξικοπηματικές παρεμβάσεις του Παλατιού και η αστάθεια που ακολούθησε γέννησαν άλλες, πιο επείγουσες προτεραιότητες. Εξ άλλου, η Χούντα της 21ης Απριλίου θα έστελνε και τους μεν και τους δε στις φυλακές και στις εξορίες. Η συζήτηση θα συνεχιζόταν όμως λίγο αργότερα και θα κατέληγε το 1968, τροποποιημένη και γενικευμένη βέβαια, στη διάσπαση του ΚΚΕ και τη δημιουργία του ΚΚΕ εσωτερικού.

Όταν θα ξημέρωνε η μεγάλη νύχτα της 21ης Απριλίου τίποτα δεν θα ήταν ίδιο… Θα το δούμε στο τρίτο και τελευταίο σημείωμα.