Αταξία (σκέψης) υπέρ τάξης (πραγμάτων)

Ξεκαθαρίζοντας μαζεμένη ‘‘χαρτούρα’’ εν όψει των γιορτών («παιδάκι μου, Χριστούγεννα έρχονται, με τις εφημερίδες αγκαλιά θα τα περάσουμε;»), έπεσα σε ένα παλιό τεύχος τού «Κοντέινερ», του μηνιαίου ένθετου της «Ελευθεροτυπίας». Τεύχος 10, Οκτώβριος 2010. Το ξεφύλλισα —μια και είχε αφιέρωμα στην εργασία, σκέφτηκα να μη πετάξω μαζί με τα απόνερα και κανένα μωρό. Μωρό δεν βρήκα, μα βρήκα ένα μαργαριτάρι!

Ήταν ένα άρθρο τού Άκη Γαβριηλίδη με τίτλο «Αταξία εναντίον τάξης». Διαβασμένο και ξεχασμένο, όπως κατάλαβα από τις πρώτες γραμμές. Το παραθέτουμε, γιατί το pdf (σελ. 53) τού site είναι με μικρά γραμματάκια που σου βγάζουν τα μάτια.

 Αταξία εναντίον τάξης

Μετά το ξέσπασμα της πρόσφατης δημοσιονομικής κρίσης στην Ελλάδα, υπήρχε η προσμονή ότι τώρα επιτέλους θα έρθει η στιγμή της αφύπνισης των μαζών που είχαν ‘‘συντηρητικοποιηθεί’’, ‘‘ενσωματωθεί’’ ή ‘‘παρασυρθεί από την πλαστή ευημερία του καταναλωτισμού’’. Καθώς οι προοπτικές κοινωνικής κινητικότητας και πρόσβασης στο επίπεδο ζωής των ‘‘μεσαίων στρωμάτων’’ εξανεμίζονται, θα μπει κάθε κατεργάρης στον πάγκο του, θα ξεκαθαρίσουν τα μέτωπα και θα έχουμε μία αντιπαράθεση του τύπου «τάξη εναντίον τάξης».

Μια πρόχειρη ματιά σε έντυπες ή ηλεκτρονικές ανακοινώσεις και ανταλλαγές του παραδοσιακού αντιεξουσιαστικού και ακροαριστερού χώρου, δείχνει μια διάχυτη απογοήτευση γι’ αυτό που βιώνεται ως ‘‘απουσία’’ ή ‘‘συνθηκολόγηση’’ των μαζών και ως χλιαρή αντίδρασή τους στην πρόσφατη υπαγωγή των δημόσιων οικονομικών της Ελλάδας στην ‘‘τεχνογνωσία’’ του ΔΝΤ. Ενίοτε, οι ομιλούντες προσφέρουν ως παρηγορία στους εαυτούς τους και τους αναγνώστες τους τη χιλιαστική βεβαιότητα ότι «από τον Οκτώβριο όμως θα γίνει χαμός». Από πολλούς μάλιστα η αντιπαράθεση αυτή βαφτίστηκε προκαταβολικά «εργατικός Δεκέμβρης», σε αντιδιαστολή με τον «νεολαιίστικο» Δεκέμβρη του 2008 ο οποίος ήταν ελλειμματικός, δευτερεύων, «απλώς πολιτισμικός», αφορούσε παράπλευρες αντιφάσεις και όχι την κύρια, το εποικοδόμημα και όχι τη βάση.

Με δεδομένο ότι κανείς δεν είναι προφήτης και ότι ο χρόνος μπορεί να γελοιοποιήσει όλες τις προγνώσεις, θα διακινδυνέψω την πρόβλεψη ότι κανένας ‘‘εργατικός Οκτώβρης’’ δεν πρόκειται να επέλθει, αλλά και αν επέλθει, δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι θα είναι αντικαπιταλιστικός.

Όσοι διαβλέπουν τη διάψευση της προσδοκίας αυτής, αλλά δεν βρίσκουν κανένα καλύτερο αντίδοτο για την απογοήτευση πέρα από βολονταριστικές παραινέσεις προς ανύψωση του ηθικού ανύπαρκτων στρατευμάτων(1) ή αστήρικτες παραμυθίες κατά τις οποίες πάλι με χρόνια με καιρούς «ολοένα θα δυναμώνουν οι δυνάμεις της αντίστασης από τον κόσμο της εργασίας που θα εντάσσεται ενεργά στη μάχη»(2), ίσως θα ήταν καλύτερο να προσπαθήσουν να διδαχθούν από την εμπειρία των κοινωνικών αγώνων των τελευταίων δεκαετιών και να τροποποιήσουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται αυτή τη ‘‘μάχη’’.

 Ήδη από τη δεκαετία του ’60, ο Αλτουσέρ είχε επισημάνει ότι στην ιστορία οι τάξεις δεν εμφανίζονται με καθαρότητα όπως δύο ομάδες ράγκμπι παραταγμένες στο γήπεδο η μία απέναντι στην άλλη πριν αρχίσει ο αγώνας, αλλά συγκροτούνται μέσα από την ίδια τη διαδικασία του αγώνα, η οποία είναι λογικά προγενέστερη.

Πρόσφατα, ένας από τους –μάλλον άτακτους– μαθητές του χρησιμοποίησε μια διατύπωση που δείχνει ότι πρέπει να πάμε ακόμα παραπέρα και να σκεφτούμε ότι οι υποκείμενοι στην εκμετάλλευση, μέσα από την πάλη τους, τείνουν όχι να συγκροτούνται αλλά, ακριβώς αντίθετα, να αποσυγκροτούνται ως τάξη, και ότι αυτή η αποσυγκρότηση δεν είναι –πάντα– ένδειξη ήττας και υποχώρησης, αλλά μπορεί να είναι ένδειξη αντίστασης και εξόδου.

Η πολιτική είναι αυτό που διακόπτει το παιχνίδι των κοινωνιολογικών ταυτοτήτων. Τον 19ο αιώνα, οι επαναστάτες εργάτες των οποίων τα γραπτά μελέτησα έλεγαν:

«Δεν είμαστε τάξη».

Οι αστοί τούς προσδιόριζαν ως μια επικίνδυνη τάξη. Αλλά γι’ αυτούς, ο ταξικός αγώνας ήταν ο αγώνας για να μην αποτελούν πλέον τάξη, ο αγώνας για να βγουν από την τάξη και από τη θέση που προέβλεπε γι’ αυτούς η υπάρχουσα τάξη πραγμάτων… (3)

Αν λοιπόν οι «δυνάμεις της εργασίας» δεν στέκονται στο ύψος τους, δεν έρχονται στο ραντεβού με τους επίδοξους στρατηγούς των επαναστατικών στρατευμάτων, ίσως πρέπει να σκεφτούμε ότι με αυτό τον τρόπο επιτυγχάνουν κάτι απλούστερο και βασικότερο: αποφεύγουν να συναντηθούν με τον αντίπαλο και να υπαχθούν στη δική του κωδικοποίηση και ταξινόμηση· παραμένουν διάχυτες και, γι’ αυτό, άτακτες, πάντα κάτι λιγότερο και κάτι περισσότερο από «τάξη».

 Ίσως επίσης αυτή η έξοδος και αυτή η λιποταξία να είναι όχι το αποτέλεσμα αλλά, ακριβώς αντίθετα, η αιτία της χρηματιστικής κρίσης. Πράγματι, με την πιο στενή έννοια του όρου, η κρίση αυτή προκλήθηκε από τη μεγάλη έκταση της χρέωσης, μεταξύ άλλων και της ιδιωτικής, και την αδυναμία αποπληρωμής στεγαστικών και άλλων δανείων. Το φαινόμενο αυτό μαρτυρεί ότι ο κόσμος δεν έχει κανένα πρόβλημα αρχής να προτιμήσει το δάνειο από το μισθό· με άλλα λόγια ότι η πρωταρχική επιθυμία των μισθωτών εργαζομένων είναι να πάψουν να είναι μισθωτοί εργαζόμενοι.

Όποιος βιαστεί να επικρίνει την επιθυμία αυτή ως «μικροαστικοποίηση» η οποία «ανοίγει το δρόμο στις ιδιωτικοποιήσεις», καλό θα είναι να σκεφτεί ότι ο μισθός αποτελεί την πιο κραυγαλέα μορφή ιδιωτικοποίησης, εφόσον δεν είναι τίποτε άλλο από την αγοραία τιμή τού κατεξοχήν καπιταλιστικού εμπορεύματος, της εργατικής δύναμης.

(1) Πρβλ. Χρήστου Λάσκου, «Τάξη εναντίον Τάξης» Αυγή, 07/03/2010.

(2) Ανδρέας Καρίτζης, «Με το χαμόγελο στα χείλη», Αυγή, 22/8/10.

(3) Jacques Rancière, «Le plaisir de la métamorphose politique», συνέντευξη (μαζί με την Judith Revel) στη Libération, 24 Μαΐου 2008.

ЖΟЖΟЖΟЖΟЖ

Τι μας λέει εδώ ο Άκης Γαβριηλίδης (ΑΓ); Πολλά και διάφορα. Ας τα βάλουμε σε μια σειρά, διατυπώνοντας παράλληλα και τις δικές μας σκέψεις.

Ι. Διαπιστώσεις

Η πρώτη διαπίστωσή του αφορά στην απογοήτευση μερίδων τής Αριστεράς και του αντιεξουσιαστικού χώρου για την υστέρηση των λαϊκών αντιδράσεων σε σύγκριση με τη διαρκώς αυξανόμενη ένταση της κοινωνικής λαίλαπας που έχει ξεσπάσει εδώ και ενάμισο χρόνο. Η δεύτερη, στον τρόπο με τον οποίο πολλοί από την Αριστερά προσπαθούν να υπερβούν αυτή την απογοήτευση, δηλαδή με την αυτοπαραμυθία τής επερχόμενης λαϊκής αφύπνισης, καθώς οι συνθήκες επιδεινώνονται γρήγορα και σταθερά. Σε γενικές γραμμές, αυτές οι διαπιστώσεις μας βρίσκουν σύμφωνους, με ένα-δυο προσθήκες όμως: Οι συνεχιζόμενες απεργίες —και όχι μόνο στον Δημόσιο τομέα— με κορυφαίο δείγμα τον ηρωικό αγώνα των εργατών της «Χαλυβουργίας» αυτές τις ημέρες, οι διάφορες επιμέρους οργανωμένες κινήσεις αντίδρασης, αλλά και η πλημμυρίδα στις πλατείες (ανεξάρτητα από το ποια ήταν φύση αυτής τής πλημμυρίδας και άσχετα με το γεγονός ότι τη διαδέχθηκε η άμπωτις), δείχνουν ότι, όσο κι αν δεν έγινε ακόμα η Μεγάλη Έκρηξη, τα μπαμ ακούγονται όλο και πιο καθαρά. Όσο για την απογοήτευση, θα λέγαμε ότι αυτή δεν περιορίζεται μόνο εκεί που την εντοπίζει ο ΑΓ, ούτε κυρίως εκεί. Είναι περισσότερο ευδιάκριτη στη μέχρι το 2009 ‘‘σιωπηλή πλειοψηφία’’, η οποία τώρα, καθώς βλέπει να πέφτει ο ουρανός και να την πλακώνει, και μη έχοντας μέχρι τότε στενότερη σχέση με το ‘‘άθλημα’’ της πολιτικής εκτός από αυτήν της εκλογικής διαδικασίας και νομίζοντας ότι η ταξική πολιτική είναι “piece of cake’’, λέει με μόλις συγκρατημένη θλίψη ανάμικτη με αγανάκτηση: «μα κι αυτός ο κόσμος, βρε παιδί μου, να μη λέει να ξυπνήσει;». (Ενίοτε, αυτό συμπληρώνεται και με την επωδό —τότε αυξάνεται κάπως και η αγανάκτηση: «κι αυτή η Αριστερά πια, [σημ. συντ.: η Αριστερά, με την οποία δεν ήθελα να έχω καμία σχέση] τι κάνει ήθελα να ’ξερα;…».[1])

ΙΙ. Προγνώσεις

Στην πραγματικότητα ο ΑΓ κάνει μία και μοναδική πρόγνωση: ότι καμία εργατική έκρηξη δεν θα συμβεί τον Οκτώβριο τού 2010 (αλλά, υπαινικτικά και με βάση το συνολικό πνεύμα τού άρθρου, ούτε τον επόμενο). Μαζί, διατυπώνει και τη δυσοίωνη σκέψη: «και αν επέλθει, δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι θα είναι αντικαπιταλιστικός».

Εδώ, πέρα από τη μερική διάψευση των προβλέψεων, όπως γράψαμε παραπάνω —το παρακάμπτουμε ως δευτερεύον ζήτημα—, θα μπορούσε κανείς να παρατηρήσει το εξής ‘‘περίεργο’’. Ενώ ο ΑΓ στηλιτεύει τη χιλιαστική και ντετερμινιστική αντίληψη «δεν μπορεί, όπου να ’ναι θα γίνει το Μεγάλο Μπαμ!», στην πραγματικότητα ακολουθεί την αντιστρόφως ανάλογη λογική: «δεν μπορεί να γίνει το Μεγάλο Μπαμ!». Βεβαιότητα που, εν μέρει την ανατρέπει ο ίδιος αμέσως μετά, όταν αποδέχεται την ενδεχομενικότητα. ‘‘Περίεργη’’ όμως κι αυτή η ενδεχομενικότητα! Διότι ο ΑΓ την περιορίζει στη διάψευση και μόνο των όποιων ελπίδων για το δυνάμωμα του εργατικού κινήματος. Επιγραμματικά: αν οι ‘‘χιλιαστές’’ τής Αριστεράς μοιάζει να λένε «η Ιστορία είναι με το μέρος μας», ο Γαβριηλίδης μοιάζει να αποφαίνεται: «Όχι, η Ιστορία είναι εναντίον μας»!

Είναι έτσι; Αυτό υποστηρίζει; Όχι ακριβώς. Για να το δούμε, θα πρέπει να περάσουμε στην τρίτη και πιο ενδιαφέρουσα πλευρά τού άρθρου του.

ΙΙΙ. Ερμηνείες

Κατά τον ΑΓ ουδείς λόγος για ανησυχία συντρέχει, πόσω μάλλον για θρήνους και κοπετούς! Το εργατικό κίνημα είναι ήδη εδώ! Μόνο που δεν παρουσιάζεται με τη μορφή την οποία φαντασιώνονται κάποιοι αριστεροί μπετόβλακες, μεταξύ των οποίων —διατί να το κρύψωμεν άλλωστε;— και οι αφεντομουτσουνάρες μας. Παρουσιάζεται μη συγκροτημένο, διαχυμένο, διεσπαρμένο σε δίκτυα και παραδίκτυα και ροκανίζει το κεφαλαιοκρατικό σύστημα υπόγεια και σιωπηλά!

Μάλιστα (εδώ ο ΑΓ φορτσάρει δυνατά!), αυτή η μορφή που παίρνει, η μη ταξικά συγκροτημένη και επομένως μη οργανωμένη αναλόγως αντίδραση των εργαζομένων, δεν είναι αποτέλεσμα των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών που έχουν επικρατήσει στα χρόνια τού ανεξέλεγκτου καπιταλισμού, όχι. Κατά τον Γαβριηλίδη, είναι προϊόν ενός κάποιου μυστηριώδους είδους συλλογικής στρατηγικής επεξεργασίας, η οποία έχει οδηγήσει τους υποκείμενους στην εκμετάλλευση σε δυο βασικά συμπεράσματα:

1ον, ότι το καλύτερο που έχουν να κάνουν είναι να αποφύγουν να συναντηθούν με τους πολιτικά οργανωμένους συντρόφους τους (να βάλουν φωτιά στα γενικά επιτελεία, κατά τη διατύπωση των φίλων τής ΕΟΣ) και

2ον, πως και μόνο το γεγονός ότι θα συγκροτηθούν ως οργανωμένο ταξικό πολιτικό κίνημα είναι όχι ο αποτελεσματικότερος τρόπος να ανατρέψουν τις εκμεταλλευτικές καπιταλιστικές σχέσεις, αλλά, αντίθετα, ο πλέον αυτοκτονικός, αφού έτσι δεν θα καταφέρουν  άλλο από το να τις επιβεβαιώσουν, επικυρώνοντας και προσυπογράφοντας με το ίδιο τους το χέρι την ταξική τους ‘‘μοίρα’’! Κι αυτό, γιατί τότε, πάντα σύμφωνα με τον ΑΓ, θα δεχθούν την κατηγοριοποίηση των καπιταλιστών, σύμφωνα με την οποία είναι …«(εργατική) τάξη»!

Αν δεν είναι εργατική τάξη — συνειδητοποιημένη ή όχι, συγκροτημένη ή ‘‘χύμα’’, αδιάφορο, σύμφωνα δηλαδή με τον Ταξικό Δομικό Προσδιορισμό (Νίκος Πουλαντζάς)— τι είναι; Ο ΑΓ δεν μας δίνει σαφή απάντηση. Αλλά, για όσους έχουν διαβάσει μερικά γραφτά του, δεν είναι δύσκολο να την συνάγουν: είναι το νέο κοινωνικό υποκείμενο της ανατροπής τού καπιταλισμού, το Πλήθος!

IV. Τεκμηριώσεις

Θα περίμενε κανείς ότι ο Άκης Γαβριηλίδης, διαπρύσιος κήρυκας των θεωρητικών επεξεργασιών τών Νέγκρι και Χαρντ, θα προσέφευγε σε αυτούς για την τεκμηρίωση των ερμηνειών του. Κι όμως όχι. Καθόλου περιέργως, αλλά κάπως ‘‘πονηρά’’, προσπαθεί να πιαστεί λίγο από τον Αλτουσέρ[2] και κυρίως από τον Ρανσιέρ. Αν πριν φορτσάριζε, εδώ δίνει τα ρέστα του! Μόνο που τα δίνει έχοντας στο χέρι ένα κακόμοιρο …πενταράκι! Ξαναβάζουμε το απόσπασμα που παραθέτει (από παλαιότερη συνέντευξη του Ρανσιέρ, με αφορμή τα 40 χρόνια από τον Μάη τού ’68):

Η πολιτική είναι αυτό που διακόπτει το παιχνίδι των κοινωνιολογικών ταυτοτήτων. Τον 19ο αιώνα, οι επαναστάτες εργάτες των οποίων τα γραπτά μελέτησα έλεγαν:

«Δεν είμαστε τάξη».

Οι αστοί τούς προσδιόριζαν ως μια επικίνδυνη τάξη. Αλλά γι’ αυτούς, ο ταξικός αγώνας ήταν ο αγώνας για να μην αποτελούν πλέον τάξη, ο αγώνας για να βγουν από την τάξη και από τη θέση που προέβλεπε γι’ αυτούς η υπάρχουσα τάξη πραγμάτων

Τι από αυτά που λέει ο ‘‘δύστυχος’’ Ρανσιέρ —και τα συμφραζόμενά τους— στηρίζει τις απόψεις τού Γαβριηλίδη; Τι-πο-τε!

Τις επιβεβαιώνει μήπως η επισήμανση του Ρανσιέρ ότι «η πολιτική διακόπτει το παιχνίδι των κοινωνιολογικών ταυτοτήτων»; Ας γελάσουμε! Η γκιλοτίνα που διέκοψε τα κεφάλια των ευγενών στη Γαλλία του 18ου αιώνα δεν είχε ως κινητήρια δύναμη την πολιτική;

Ή μήπως επιβεβαιώνει τις απόψεις τού ΑΓ υπέρ της αταξίας και της μη συγκρότησης του εργατικού κινήματος το συμπέρασμα του Ρανσιέρ για τους επαναστατημένους εργάτες «ο ταξικός αγώνας ήταν ο αγώνας για να μην αποτελούν πλέον τάξη, ο αγώνας για να βγουν από την τάξη και από τη θέση που προέβλεπε γι’ αυτούς η υπάρχουσα τάξη πραγμάτων…»; Μα εδώ μιλάμε για την αλφαβήτα τής διαλεκτικής: Πολεμάς ως τάξη για να καταργήσεις την τάξη σου —και όλες τις άλλες! Τι διάολο! Είναι δυνατόν να μη τα αντιλαμβάνεται αυτά ο Γαβριηλίδης;

V. Φωτιά στα τόπια!

Αν ο ΑΓ στην αρχή φορτσάρισε και μετά έπαιξε τα ρέστα του, για το τέλος μάς επιφυλάσσει μια φαντασμαγορική έκρηξη (στην οποία, φοβόμαστε, ‘‘εξαερώνεται’’ κι ο ίδιος!). Διότι καταθέτει την άποψη ότι η καταφυγή των εργαζομένων στον ιδιωτικό τραπεζικό δανεισμό για να καλύψουν τις υλικές ανάγκες τους[3] είναι σαφής ένδειξη πως η πρωταρχική τους επιθυμία είναι να πάψουν να είναι …μισθωτοί!!! Δεν είναι να βάλουν ένα κεραμίδι πάνω από το κεφάλι τους! Δεν είναι να αλλάξουν το σαραβαλάκι τους που το έχουν από φοιτητές ενώ τώρα έχουν κι ένα κουτσούβελο! Δεν είναι να στήσουν (έστω: να ψευτοστήσουν!) το δικό τους σπίτι όταν παντρευτούν! Δεν είναι για να κάνουν διακοπές μια φορά σαν άνθρωποι! Τέλος: Δεν είναι καν για να ‘‘εξοφλήσουν’’ ένα παλαιότερο δάνειο που τους πνίγει εδώ και τώρα! Όχι! Τίποτε από όλα αυτά δεν επιθυμούν οι στερημένοι εργαζόμενοι, κατά τη γνώμη του ΑΓ. Επιθυμούν να μην είναι μισθωτοί! Τι να πούμε; Ότι στην προσπάθειά του να αποφύγει τον ‘‘χυδαίο υλισμό’’ και ‘‘οικονομισμό’’ των ‘‘οπισθοδρομικών’’ που επιμένουν να κάνουν λόγο για αποστέρηση των μέσων αξιοπρεπούς διαβίωσης, ξέπεσε στον πιο κωμικό ιδεαλισμό; Ας πούμε αυτό…

Επίλογος

Για να τα λέμε όλα, ο Γαβριηλίδης δεν είναι ο μόνος διανοούμενος της ευρύτερης (εν προκειμένω, πολύ ευρύτερης!) Αριστεράς που επιχειρεί να βγάλει λαγούς από το καπέλο του, καταλήγοντας κάπου μεταξύ τής Ανδρομέδας και του Ωρίωνα (χωρίς καπέλο). Είναι όμως από τους επιφανείς. Αλλά δεν είναι αυτό το σημαντικότερο, ούτε γράψαμε αυτό το σημείωμα γι’ αυτόν το λόγο —εξ άλλου, δεν έχουμε και τίποτε το προσωπικό μαζί του. Ο λόγος ύπαρξης τού παρόντος post είναι άλλος.

Έχουν ξεπεράσει το λογικό όριο τα ‘‘κηρύγματα’’ εναντίον τής οργανωμένης και συντεταγμένης ταξικής πάλης και υπέρ τής αυθόρμητης και ‘‘αυτόνομης’’ δράσης του «ενικώς πολλαπλού»,[4] «συμπαγώς καθολικού»[4] και «αφηρημένα δραστήριου»[4] πλήθους. Για μας, αυτά τα κηρύγματα αταξίας ισοδυναμούν με μια εξαιρετική συνταγή για τη διατήρηση της παρούσας τάξης πραγμάτων. Συνεπώς, ως ένα τέτοιο κήρυγμα, αυτό το περσινό άρθρο τού ΑΓ μπήκε πρωτίστως στη short list μας.

Αν ήρθε και πρώτο, ε, αυτό είναι δευτερεύον και οφείλεται στον Λένιν και τη θεωρία του περί αδύναμου κρίκου…

[1] Αυτό, βέβαια, το λέμε κι εμείς. Αλλά πώς το λέμε…

[2] Υπενθυμίζει en passant τη θέση τού Αλτουσέρ ότι οι κοινωνικές τάξεις συγκροτούνται μέσα από τις σχέσεις τους με τις άλλες, μέσα δηλαδή από την ταξική πάλη. Μα αυτό εξηγεί τη συγκρότησή τους και αντιβαίνει προς τις απόψεις τού ΑΓ, ο οποίος, λίγο παρακάτω στο άρθρο, παρατηρεί με ικανοποίηση την αποσυγκρότηση των εργαζομένων ως τάξης! Τι νόημα έχει να αναφέρεται στη συγκεκριμένη θέση τού Αλτουσέρ;

[3] Μέσα σ’ αυτές τις ανάγκες, εμείς συμπεριλαμβάνουμε και εκείνες τις επινοημένες και επίπλαστες που η κυρίαρχη ιδεολογία γενικά, και ειδικότερα οι προπαγανδιστικοί εμπορικοί ιδεολογικοί μηχανισμοί (Μάρκετινγκ και Διαφήμιση), φροντίζουν να ενσταλάζουν στα μυαλά των ανθρώπων —χωρίς να παραγνωρίζουμε βέβαια και τις αναμφισβήτητες ατομικές ευθύνες τών ‘‘θυμάτων’’…

[4] Διατυπώσεις τών Χαρντ και Νέγκρι.

Η εικόνα, από το elanaspantry.com